Μεσαιωνικά χωριά και άγρια φύση σε όλο της το μεγαλείο
Οι περισσότεροι οικισμοί που βρίσκονται στο οροπέδιο της Ζήρου διατηρούν ακόμη και σήμερα αρχιτεκτονικά στοιχεία από τη Βυζαντινή, την Ενετική και την Οθωμανική περίοδο. Χωριουδάκια διασκορπισμένα γύρω από το οροπέδιο που σιγά σιγά ερημώνουν, με τους νέους ανθρώπους να αναζητούν την τύχη τους στην πόλη ή ακόμη και στο εξωτερικό. Όσοι μένουν ακόμη εδώ, στην πλειοψηφία τους μεγάλης ηλικίας, συνεχίζουν ακόμα τον παλιό τρόπο ζωής. Θα τους δεις στα τοπικά καφενεία να απολαμβάνουν τον πρωινό καφέ ή την απογευματινή ρακή, να διηγούνται ιστορίες για τον παλιό καλό καιρό όταν οι γάμοι και οι γιορτές κρατούσαν τρεις μέρες και οι άνθρωποι χόρευαν ταγκό στους ήχους του βιολιού. Πάρε το χρόνο σου, κάνε μια στάση σε ένα από αυτά τα καφενεία για έναν «ελληνικό» κι άσε τους παππούδες να σου μιλήσουν για τα παλιά πανηγύρια, το παλιομοδίτικο φλερτ με τα κορίτσια, τα έθιμα και τις αθιβολές, ακόμα και τις ιστορίες που πάνε πίσω ως τους πειρατές του Barbarossa ο οποίος έκρυβε τους θησαυρούς του στην Χρυσή (ή Γαϊδουρονήσι), αλλά και τους τόσους πολιτισμούς που έκαναν το πέρασμα τους από αυτή την περιοχή μέσα στους αιώνες αφήνοντας μέχρι και σήμερα το στίγμα τους.
1η στάση: Σητεία
Σε απόσταση 147 χμ από το Ηράκλειο, η Σητεία είναι μάλλον η λιγότερο τουριστική πόλη της Κρήτης αλλά δεν υστερεί σε ομορφιές . Καταρχήν μπορεί να γίνει το ιδανικό ορμητήριο σου για κάποια από τα πιο όμορφα μέρη στο νησί, όπως το φοινικόδασος του Βάι, η μονή Τοπλού και οι υπέροχες παραλίες της Ζάκρου και του Ξερόκαμπου. Αλλά και η ίδια η πόλη είναι από μόνη της ένας προορισμός, με το μικρό λιμανάκι με τους φοίνικες και τα ρακάδικα το ένα δίπλα στο άλλο, όπου το βράδυ μαζεύεται όλη η νεολαία για ρακές μέχρι το ξημέρωμα (οι σητειακοί σπάνια πάνε για καφέ… συνήθως πάνε για ρακές!). Το σημαντικότερο αξιοθέατο της πόλης είναι το φρούριο Καζάρμα του 13ου αιώνα (από τα λατινικά Casa di arma), που επιβλέπει από ψηλά το λιμάνι. Κάνε τη βόλτα σου στο λιμάνι, δες τη θέα από την Καζάρμα και πάρε το δρόμο για το οροπέδιο, γιατί σε περιμένουν ανηφόρες, στροφές και πολλές στάσεις.
2η στάση: Ετιά
Λίγο πριν τη Ζήρο, στα δεξιά σου θα συναντήσεις έναν μικρό εγκαταλειμμένο οικισμό, μια ενετική έπαυλη και μια ταβέρνα. Βρίσκεσαι στην Ετιά, έναν ενετικό οικισμό που καταγράφεται πρώτη φορά στα 1577. Με 564 κατοίκους, ήταν ένα από τα πιο πολυπληθή χωριά της περιοχής. Την προσοχή σου (και τον φακό της μηχανής σου) έχει ήδη τραβήξει η μεγαλόπρεπη ενετική βίλα. Αν και το πρώτο οίκημα χτίστηκε στη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου, η μεγάλη ακμή ήρθε στα ενετικά χρόνια όταν ο οίκος των ενετών φεουδαρχών Dei Mezzo έχτισαν την διάσημη τριώροφη βίλα. Στην είσοδο μπορείς ακόμα να διακρίνεις την επιγραφή "INTRA VOSTRA SIGNIORIA SENZA RISPETTO" δηλαδή σε ελεύθερη μετάφραση «μπες χωρίς ντροπή»!
Όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κρήτη, η βίλα πέρασε στα χέρια του τούρκου Μεχμέτ Αγά. Αργότερα, με την αποχώρηση των τούρκων η βίλα καταστράφηκε και λεηλατήθηκε από τους χριστιανούς που ήταν γεμάτοι μίσος για τον άγριο και μοχθηρό Μεχμέτ Αγά, που λέγεται ότι είχε προτίμηση στις χριστιανές παρθένες μεταξύ άλλων (πάνω από 100 κοπέλες πέρασαν από τα… χέρια του). Η villa Dei Mezzo θεωρείται η σημαντικότερη ιδιωτική κατοικία της μη αστικής Κρήτης και ένα από τα σημαντικότερα κτίρια του είδους στην νότια Ευρώπη. Πρόσφατα ανακαινίστηκε, αλλά εσύ θα έχεις την ευκαιρία να δεις μόνο το ισόγειο. Η αίγλη της αναβιώνει μια φορά το χρόνο, όταν στα πλαίσια του φεστιβάλ κλασικής μουσικής Dei Mezzo τον Ιούνιο, φιλοξενείται εδώ μεσημεριανό κονσέρτο (μην το χάσεις!).
Κάνε μια στάση σε ένα καφενείο κι άσε τους παππούδες να σου μιλήσουν για τα παλιά πανηγύρια, το παλιομοδίτικο φλερτ με τα κορίτσια, τα έθιμα και τις ιστορίες που πάνε πίσω ως τους πειρατές του Barbarossa ο οποίος έκρυβε τους θησαυρούς του στο Γαϊδουρονήσι
3η στάση: Αρμένοι
Κάθε χωριό της Κρήτης έχει την δική του ιστορία, και αυτή η ιστορία συχνά αποτυπώνεται στο ίδιο το όνομα του. Το χωριό Αρμένοι πήρε την ονομασία του από τους Αρμένιους στρατιώτες από το στρατό του Νικηφόρου Φωκά που πρώτοι αποίκησαν το χωριό. Έχεις ήδη αφήσει πίσω σου την Ετιά, και μετά από λίγα χιλιόμετρα φτάνεις στους Αρμένους. Γύρω χωράφια, ελιές, αμπέλια, νερόμυλοι που δουλεύουν ακόμη και σήμερα. Αν θες μπορείς να επισκεφτείς την εκκλησία της Αγίας Σοφίας που ανήκε στο ομώνυμο μοναστήρι, και το σπήλαιο του Αγίου Πνεύματος.
4η στάση: Βόιλα
Συνεχίζοντας τον δρόμο προς τη Ζήρο, συναντάς το χωριό Χανδράς. Εδώ βρίσκονται τα απομεινάρια του μεσαιωνικού οικισμού της Βόιλας, μόλις 1 χμ έξω από το χωριό. Στη Βόιλα, που ήταν ένα από τα σημαντικότερα χωριά της εποχής, θα δεις τα ερείπια ενός μεσαιωνικού πύργου (χτίστηκε το 1740 -1741). Άλλο ένα αξιόλογο μνημείο του οικισμού είναι η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, με δύο παλιές κρήνες με φρέσκο τρεχούμενο νερό. Σίγουρα θα εκπλαγείς με την παρακάτω πληροφορία: από αυτό το χωριό καταγόταν η οικογένεια του Διονυσίου Σολωμού!
5η στάση: Ζήρος
Η Ζήρος είναι το σημαντικότερο (και πολυπληθέστερο) χωριό του οροπεδίου. Χτισμένη αμφιθεατρικά, με μικρά καλντερίμια και πετρόχτιστα σπίτια, εποπτεύει το οροπέδιο που είναι γεμάτο αμπελώνες, κήπους και παλιούς νερόμυλους. Η περιοχή είναι γνωστή για το καλό κρασί και τη ρακή, οπότε αν βρεις κάποιον ντόπιο παραγωγό μην χάσεις την ευκαιρία, αλλιώς ρώτα τους παππούδες στο καφενείο του χωριού… Το όνομα του οικισμού είναι προ-ελληνικό και μαρτυρά την μακριά ιστορία του. Άσε για λίγο το αυτοκίνητο, περπάτησε στα στενά ανηφορικά δρομάκια, και ανακάλυψε τις εξαιρετικές βυζαντινές αγιογραφίες στις εκκλησίες της Αγίας Παρασκευής (όπου βρίσκονται και τα οστά των «παλικαριών» που έσφαξαν εκεί μέσα οι Τούρκοι, μετά από προδοσία του παπά!), της Αγίας Ειρήνης, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Νικολάου που χρονολογούνται στον 14ο και 15ο αιώνα.
Τελευταία στάση: Ξερόκαμπος
Αφήνεις πίσω σου το οροπέδιο και σιγά σιγά αρχίζει η κάθοδος. Το τοπίο είναι σχεδόν σεληνιακό, μόνο πέτρα και μικροί θάμνοι. Η διαδρομή μυρίζει ρίγανη και θυμάρι, ο δρόμος διαγράφει ελικοειδή τροχιά στην κατάξερη πλαγιά, και ήδη το Λιβυκό πέλαγος αποκαλύπτεται μπροστά στα μάτια σου. Στην πορεία θα συναντήσεις το φαράγγι της Ζήρου, που είναι ίσως το πιο ξηρό της ανατολικής Κρήτης. Για να το διασχίσεις θα χρειαστείς περίπου δύο ώρες, δεδομένου όμως ότι θα πρέπει να επιστρέψεις προς τα πίσω και η σκιά εντός του φαραγγιού σπανίζει, θα προτείναμε να το αφήσεις για μια άλλη φορά. Οι κόλποι του Ξερόκαμπου με τα κρυστάλλινα τυρκουάζ νερά, εξάλλου είναι πολύ πιο φιλόξενοι και θελκτικοί. Μπορείς να επιλέξεις την μεγάλη παραλία με τη λεπτή λευκή άμμο (η πρώτη που συναντάς μόλις επιτέλους φτάσεις στον οικισμό), είτε κάποιο από τα άλλα κολπάκια παρακάτω. Θα βρεις κολπάκι για γυμνισμό, παραλίες με πιο οικογενειακό προφίλ, κοχύλια, ακόμα και άργιλο για ένα φυσικό spa. Κι επειδή ήδη συνειδητοποιείς ότι βρίσκεσαι σε έναν μικρό, απομονωμένο (και όχι τουριστικό) παράδεισο, βρες ένα δωμάτιο να νοικιάσεις ή, αν δεν φυσάνε 10 μποφόρ (σύνηθες), βρες μια γωνιά να στήσεις τη σκηνή σου. Ο οικισμός έχει ταβέρνες με νόστιμο σπιτικό φαγητό, ακόμα και μίνι μάρκετ. Εναλλακτικά, μπορείς να πάρεις το δρόμο για τη Ζάκρο, ένα μικρό, γραφικό απομονωμένο ψαροχώρι με αξιόλογο αρχαιολογικό χώρο (εδώ βρισκόταν το θερινό μινωικό ανάκτορο της Ζάκρου). Η επιλογή είναι δική σου!