Η ναζιστική προπαγάνδα για την παραγωγή μεταξιού
Το μετάξι ήταν γνωστό στους πολιτισμούς της ανατολής –και ειδικά στην Κίνα- από την αρχαιότητα, αλλά στην Ευρώπη ήταν μια σπάνια πολυτέλεια αποκλειστικά για τις ανώτερες τάξεις μέχρι περίπου τα τέλη του 18ου αιώνα. Η παραγωγή μεταξιού στην Ευρώπη αναπτύχθηκε κατά την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης, όταν οι νέες τεχνολογίες και τα εργοστάσια έκαναν τη μαζική παραγωγή πραγματικότητα.
Το μετάξι μέχρι και σήμερα μας σαγηνεύει με την λεπτότητα και την μοναδική υφή του, και είναι συνήθως συνυφασμένο με εντυπωσιακά φορέματα και εκλεπτυσμένα αξεσουάρ. Αυτό που μας είναι ίσως λιγότερο γνωστό είναι ο ρόλος που έπαιξε το μετάξι στις στρατιωτικές επιχειρήσεις της ναζιστικής Γερμανίας, πως έγινε το αντικείμενο ναζιστικής προπαγάνδας και ένα «όπλο» για την κατάκτηση της Κρήτης.
Όταν ξεκίνησε ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, η πολεμική αεροπορία των Ναζί είχε επιτακτική ανάγκη από μεγάλο αριθμό αλεξίπτωτων για τις στρατιωτικές τους επιχειρήσεις, όπως την επιχείρηση «Ερμής», τη μεγαλύτερη εναέρια επιχείρηση στην πολεμική ιστορία. Καθώς στα μέσα της δεκαετίας του '30 δεν υπήρχε καταλληλότερο υλικό για την κατασκευή αλεξίπτωτων, η ναζιστική πολεμική αεροπορία οργάνωσε μια εντατική προπαγάνδα για την τοπική παραγωγή μεταξιού, παράλληλα με τη χρηματοδότηση και ίδρυση εργοστασίων μεταξιού. Μάλιστα, η ναζιστική προπαγάνδα για την παραγωγή μεταξιού ήταν έμμεσα συνυφασμένη με την προπαγάνδα επιστράτευσης αλεξιπτωτιστών. Η παραγωγή μεταξιού στη Γερμανία συνδέθηκε ακόμα και με τη ναζιστική ευγονική: οι εργάτες στα εργοστάσια μεταξιού είχαν οδηγίες να διαλέγουν τους πιο υγιείς και «δυνατούς» μεταξοσκώληκες και να πετάνε τους αδύναμους. Ο σκοπός ήταν να εκθρέψουν τους καλύτερους και αποδοτικότερους μεταξοσκώληκες, σαν μια ακόμα απόδειξη φυλετικής ανωτερότητας.
Τελικά, οι μεταξοσκώληκες δεν φαίνεται να ανταποκρίθηκαν επαρκώς στις προσδοκίες της ναζιστικής ευγονικής, μιας και οι ναζί αναγκάστηκαν να εισάγουν το μεγαλύτερο μέρος του μεταξιού από διάφορες χώρες.
Το μετάξι στην Κρήτη
Ενώ στη Γερμανία η παραγωγή μεταξιού ήταν σε μεγάλο βαθμό βιομηχανοποιημένη και ενσωματωμένη στο ναζιστικό στρατιωτικό όραμα, στην Κρήτη το μετάξι ήταν χειροποίητο και παραγόταν με παραδοσιακές μεθόδους σε μικρές ποσότητες, ίσα ίσα για να φτιαχτεί ένα καλό ρούχο για εξαιρετικές περιστάσεις. Για την ακρίβεια, η Ελλάδα ήταν μια από τις πρώτες ευρωπαϊκές χώρες που παρήγαγαν μετάξι. Σύμφωνα με την παράδοση, οι πρώτοι μεταξοσκώληκες έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη από την Κίνα με μοναχούς που ταξίδεψαν ως εκεί, και από τότε το μετάξι έγινε ευρέως γνωστό στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Παρόλο όμως που το μετάξι ήταν πιο συνηθισμένο στην Κρήτη σε σχέση με τη βόρεια Ευρώπη, ήταν και πάλι ένα σπάνιο στολίδι συνήθως εύπορων οικογενειών. Το ’30 η Κρήτη ήταν μια σχετικά αυτόνομη κοινωνία, αλλά όχι με σύγχρονους οικονομικούς όρους. Η κρητική κοινωνία ήταν στενά συνδεδεμένη με τη γη και βασιζόταν στην οικογενειακή παραγωγή και στην οικονομία της ανταλλαγής. Έτσι και το μετάξι παραγόταν σε μικρές οικιακές μονάδες, ή σε κάποιες περιπτώσεις σε μικρά εργαστήρια των χωριών. Η εκτροφή των μεταξοσκωλήκων και η παραγωγή του μεταξιού ήταν κατά κύριο λόγο γυναικεία δουλειά. Η ιδιαίτερη σημασία και αξία του μεταξιού αντικατοπτριζόταν και στις προκαταλήψεις και προφυλάξεις που όριζαν την διαδικασία παραγωγής του: μόνο μια γυναίκα επιτρεπόταν να ταΐζει τους μεταξοσκώληκες για να τους προστατέψουν από το «κακό μάτι», και μάλιστα έπρεπε να είναι αγνή. Καθώς το μετάξι είναι ένα ευαίσθητο υλικό, η επεξεργασία του ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και χρονοβόρα. Μπορούμε λοιπόν να φανταστούμε την έκπληξη των κρητικών όταν είδαν μεγάλα κομμάτια φυσικού μεταξιού να πέφτουν από τον ουρανό…
Η Μάχη της Κρήτης & και η «μεταμόρφωση» των αλεξίπτωτων
Στις 20 Μαΐου 1941 χιλιάδες αλεξίπτωτα γέμισαν τον κρητικό ουρανό. Η επιχείρηση «Ερμής» είχε ξεκινήσει. Η αντίσταση των Κρητικών και των συμμαχικών δυνάμεων μετέτρεψαν το μεγαλεπήβολο σχέδιο του Χίτλερ σε φιάσκο, καθώς ο ναζιστικός στρατός μέτρησε πολλά θύματα ήδη από τις πρώτες ώρες της εισβολής. Ο εξευτελισμός των επίλεκτων γερμανών αλεξιπτωτιστών μαζί με τη συμμετοχή απλών πολιτών στη μάχη εξαγρίωσαν το ναζιστικό στρατό που απάντησε με αδιάκριτες μαζικές εκτελέσεις και αποτρόπαια εγκλήματα πολέμου. Κατά τη διάρκεια της κατοχής, όποιος συλλαμβανόταν με αλεξίπτωτο στην κατοχή του, ακόμα κι αν ήταν ένα μικρό κομμάτι, κινδύνευε με εκτέλεση. Γι αυτό το λόγο, πολλοί από τους κρητικούς που κατάφεραν να πάρουν αλεξίπτωτα βιάστηκαν να τα ξεφορτωθούν ή να τα κρύψουν καλά μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος.
Όταν η μέρα της απελευθέρωσης έφτασε, μερικά ακόμα αλεξίπτωτα που ήταν κρυμμένα στα κρητικά σπίτια ήρθαν στην επιφάνεια. Το φίνο μετάξι που χρησιμοποιήθηκε ως δολοφονικό μέσο στη Μάχη της Κρήτης ήταν πλέον στα χέρια των γυναικών της Κρήτης, και απελευθερωμένο από τους ναζί ιδιοκτήτες του, μπορούσε να μεταμορφωθεί σε κάτι καινούργιο. Επιστρατεύοντας τις τέχνες που γνώριζαν καλύτερα, οι γυναίκες που διέσωσαν λίγο μετάξι από τα αλεξίπτωτα έφτιαξαν πανέμορφα φορέματα, μαντήλια, πουκάμισα, πετσέτες, και ότι άλλο η φαντασία τους επιθυμούσε. Η φιλοσοφία της ανακύκλωσης που χαρακτήριζε την καθημερινή ζωή των κρητικών μεταμόρφωσε το μετάξι των αλεξίπτωτων, αν και κάτι από την παλιά του ταυτότητα πάντα έμενε ζωντανό. Μέσα από τις χειροποίητες δημιουργίες τους, οι γυναίκες είχαν ένα εργαλείο αφήγησης των γεγονότων του πολέμου, κράτησαν ζωντανές μνήμες από τη μέρα που πρωτοείδαν τα μεταξωτά αλεξίπτωτα, και απέκτησαν κάτι χειροπιαστό για να μοιραστούν τις ιστορίες τους με τις επόμενες γενεές.
Μέσα από τις διηγήσεις τους, μπορούμε να επαναπροσδιορίσουμε το μετάξι, τα υφάσματα και τα υφαντά σαν φορείς που εμπεριέχουν ιστορικές μνήμες. Στην έκθεση «Μεταμορφώσεις» το μετάξι μετατρέπεται σε φορέα της ιστορίας της Μάχης της Κρήτης, ιδιαίτερα από τη σκοπιά των γυναικών, και προωθείται η συνέχεια της μνήμης και η δύναμη της μεταμόρφωσης, όπως το να αλλάξεις το νόημα και το σκοπό ενός μέσου, όπως το μετάξι των αλεξίπτωτων.
* Ευχαριστούμε πολύ τον κ. Κώστα Μαμαλάκη για την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού από το προσωπικό του αρχείο.
**Η έκθεση «Μεταμορφώσεις» θα πραγματοποιηθεί στη Στοά Μακάσι, ενετικά τείχη Ηρακλείου, Λεωφ. Πλαστήρα, από τις 29 Αυγούστου ως τις 15 Σεπτεμβρίου στα πλαίσια του φεστιβάλ "5 + 1 πολιτισμοί" του Δήμου Ηρακλείου.
Εγκαίνια: Τρίτη 29 Αυγούστου 20.00
Ωράριο: Δευτέρα – Παρασκευή 16:00 με 20:00. Σάββατο 10.00 με 14.00. Κυριακή κλειστά
Συζητήσεις με το κοινό:
Παρασκευή 1/9 στις 6μμ: Υφαντική και μνήμη
Παρασκευή 8/9 στις 6μμ: Διηγήσεις γυναικών - ένα εργαλείο για την καταγραφή της ιστορίας από φεμινιστική σκοπιά