Μεγαλόπρεπες επαύλεις με χορταριασμένους κήπους. Νεοκλασικά κτίρια που κουβαλούν την αίγλη μιας άλλης εποχής. Και η παλιά γειτονιά: με πετρόχτιστα καλντερίμια, με σπίτια του 19ου αιώνα από πέτρα και ξύλο, με καμάρες και μικρούς κήπους με οπωροφόρα και πολύχρωμα λουλούδια. Όλα μοιάζουν με καλοστημένο σκηνικό από ταινία «εποχής», με φόντο τα Λευκά Όρη. Σε λίγο θαρρείς θα βγουν οι κυράδες από τα σπίτια με τις βαριές πόρτες και τα μπαλκόνια με τα περίτεχνα κάγκελα για να πιάσουν την κουβέντα και τα παιδιά θα ξεχυθούν με κοντά παντελονάκια να παίξουν στα στενά. Λίγο-πολύ αυτό δεν απέχει από την πραγματικότητα: λίγα βήματα πιο κει συναντάς το αυτοσχέδιο γήπεδο μπάσκετ με την επιγραφή «Πλατανάκι NBA». Θα χαμογελάσεις τόσο με τον σουρεαλισμό του θεάματος όσο με τη σκέψη ότι το χωριό «ζει» και δεν είναι ένα άψυχο κινηματογραφικό σκηνικό.
Είναι γεγονός ότι τόσα καλοφτιαγμένα σπίτια με τις αρχιτεκτονικές πινελιές πολυτέλειας αλλοτινών εποχών συναντάς σε λίγα χωριά στην Κρήτη. Ο λόγος είναι ότι ο Βάμος αποτέλεσε πρωτεύουσα του «Λιβά» (δηλαδή Νομού) Σφακίων που περιλάμβανε τις επαρχίες Αποκορώνου, Αγίου Βασιλείου και Σφακίων. Ως πρωτεύουσα γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη: χτίστηκαν πολυτελή σπίτια, τα λεγόμενα «κονάκια», δημόσια κτίρια με νεοκλασικά στοιχεία και έγιναν σημαντικά δημόσια έργα. Το 1863 ο Τούρκος διοικητής, Σάββα πασάς, έφτιαξε δρόμους, στρατώνες, τζαμί, και διοικητήριο – σεράι.
Ο Βάμος μπορεί να γίνει το ιδανικό ορμητήριο για εξερεύνηση όλου του Αποκόρωνα και όχι μόνο. Αλλά πριν πας στα πιο μακρινά, φρόντισε να δεις τα κοντινά. Ξεκίνα από το Μοναστήρι «Καρύδι» με το εντυπωσιακό ελαιοτριβείο με τα 12 τόξα.
Φυσικά ως διοικητήριο του τουρκικού στρατού ο Βάμος έγινε στόχος των Κρητών επαναστατών. Το 1866 και το 1896 έγιναν μεγάλες, αιματηρές μάχες εδώ. Συγκεκριμένα το 1896 πολιορκήθηκε από 4.000 επαναστάτες, έγιναν πολλές σφαγές, οι Τούρκοι τράπηκαν σε φυγή και οι επαναστάτες έκαψαν τα σημαντικότερα κτίρια τους, όπως το σεράι, τον πύργο κ.ά.
Κάπως έτσι γράφτηκε η ιστορία σε όλο το νησί βέβαια για αιώνες: κατακτητές, μάχες, σφαγές. Κι έπειτα ήρθε η ελευθερία, η αστικοποίηση και η λήθη για τα χωριά. Ο Βάμος όμως είχε καλύτερη τύχη. Πριν μια δεκαετία περίπου πολλοί «εκπατρισμένοι» επέστρεψαν και άρχισαν να ανακαινίζουν τα σπίτια των παππούδων τους και όχι μόνο: αποθήκες κρασιού, γαλακτοκομεία, μικρά πανδοχεία, ελαιουργεία, του 18ου, 19ου και 20ου αιώνα μετατράπηκαν σε ξενώνες διατηρώντας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική τους και το δίδυμο πέτρα-ξύλο.
Μοναστήρι Καρύδι
Ο Βάμος μπορεί να γίνει το ιδανικό ορμητήριο για εξερεύνηση όλου του Αποκόρωνα και όχι μόνο. Αλλά πριν πας στα πιο μακρινά, φρόντισε να δεις τα κοντινά. Ξεκίνα από το «Καρύδι». Το μοναστήρι Καρύδι είναι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο και απέχει μόλις 2 χμ από τον Βάμο. Βρίσκεται σε προνομιακή θέση (όπως όλα σχεδόν τα μοναστήρια!) κι εποπτεύει την γύρω περιοχή – η ματιά σταματάει στα Λευκά Όρη. Ελιές, χωριουδάκια, και πάλι ελιές και χωριουδάκια. Ο ναός που βλέπεις χτίστηκε μεταξύ 1850-1880, την εποχή που το μοναστήρι απέκτησε μεγάλη περιουσία, κυρίως από δωρεές (ακόμα και Τούρκων) και έγινε ένα πλούσιο μετόχι. Όμως το πραγματικό στολίδι του μοναστηριού, είναι το ελαιοτριβείο του. Δώδεκα τόξα στη σειρά παίζουν παιχνίδια προοπτικής με ταβάνι τον ουρανό. Κατά μήκος οι τέσσερις ελαιόμυλοι και τα παραθύρια να καδράρουν τις χιονισμένες βουνοκορφές και τις φορτωμένες πορτοκαλιές. Για ατέλειωτους πειραματισμούς με την φωτογραφική σου μηχανή - και την οργιάζουσα φαντασία σου βέβαια...
Λίγο πριν, κατεβαίνοντας τον δρόμο από τον Βάμο συνάντησες την πινακίδα για το ναό της Θεοτόκου του 13ου αιώνα. Άλλη μια στάση εκεί. Άνοιξε την αυτοσχέδια συρματένια πόρτα που έχει τοποθετήσει προφανώς κάποιος βοσκός για να κρατήσει οριοθετημένα τα πρόβατα του και προχώρησε ως την παλιά εκκλησία. Μισοβησμένες τοιχογραφίες με τα μάτια των αγίων βγαλμένα (κατάλοιπα της τουρκοκρατίας) και ερείπια, αιώνες τώρα απολύτως ενταγμένα στην φύση του Αποκόρωνα.