«Οι σύνεδροι του 12 ΔΚΣ, το οποίο είχε ως θεματικό άξονα τις «μετακινήσεις», στη Καταληκτήρια Συνεδρία του, αποδοκιμάζουν κάθε ξενοφοβική και ρατσιστική συμπεριφορά και προτρέπουν όλους, εντός και εκτός επιστημονικής κοινότητας, σε έμπρακτες εκδηλώσεις υπεράσπισης και βοήθειας των ανθρώπων που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον τόπο τους ως πρόσφυγες και μετανάστες».
Αυτό είναι το ένα από τα δύο ψηφίσματα που υιοθέτησε η Ολομέλεια του 12ου Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου στην καταληκτήρια συνεδρία του. Είχαμε την τύχη να βρεθούμε στο Συνέδριο και να ακούσουμε πολλές και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ομιλίες. Ανάμεσα σε αυτές ήταν η ομιλία του ιστορικού κ. Νίκου Ανδριώτη με τίτλο «Οι Κρήτες πρόσφυγες κατά τη διάρκεια και μετά το τέλος της επανάστασης του 1821».
Τόσο το περιεχόμενο της ομιλίας, όσο και το ψήφισμα του Συνεδρίου μας φάνηκαν εξαιρετικά επίκαιρα ενόψει της υποδοχής προσφύγων από τη Συρία στην Κρήτη (και λόγω των αντιδράσεων από τους ντόπιους) και μας παρακίνησαν να δημοσιεύσουμε αυτό το άρθρο. Ευχαριστούμε από καρδιάς τον κ. Ανδριώτη που μας παραχώρησε το κείμενο της ομιλίας του, αποσπάσματα της οποίας θα διαβάσετε παρακάτω.
Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματα του για τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στο τότε και στο τώρα, αλλά και για τους κύκλους που κάνει η Ιστορία, με διαφορετικούς πρωταγωνιστές κάθε φορά.
Η επανάσταση του 1821 στην Κρήτη και το 1ο προσφυγικό κύμα
Η επανάσταση του 1821-1830 προκάλεσε σημαντικές μετακινήσεις Ελλήνων προσφύγων από διάφορες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας προς άλλες απελευθερωμένες περιοχές του ελλαδικού χώρου.
Στην Κρήτη η επανάσταση ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1821 στην περιφέρεια των Χανίων, με συμμετοχή κυρίως των Σφακιανών, με ταυτόχρονες καταπιέσεις και σφαγές του χριστιανικού πληθυσμού στις πόλεις και τα περίχωρα τους. Το 1822 η εξέγερση επεκτάθηκε και στις περιφέρειες του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου, με τους χριστιανούς να επικρατούν σταδιακά στην ύπαιθρο και τους μουσουλμάνους να κλείνονται στις τρεις μεγάλες πόλεις και στα μικρότερα φρούρια, μέχρι την άνοιξη του 1824 οπόταν οι ενωμένες οθωμανικές και αιγυπτιακές δυνάμεις κατέστειλαν την επανάσταση.
Το αποτέλεσμα: ένα τεράστιο προσφυγικό κύμα ξεκινάει από την Κρήτη προς τις απελευθερωμένες περιοχές του ελλαδικού χώρου.
Συσσίτιο για κρητικά προσφυγόπουλα, Αθήνα 1897
Οι Κρήτες πρόσφυγες του 1824: οι κακουχίες, οι οπλοφόροι, οι αντιδράσεις των ντόπιων
Την άνοιξη του 1824 ένα πρώτο κύμα προσφύγων έφτασε στην Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου. Πρώτος σταθμός προς Πελοπόννησο ήταν τα Κύθηρα, τα Αντικύθηρα και η Μονεμβασιά. Από εκεί οι περισσότεροι προωθήθηκαν προς την Αργολίδα.
Η κατάσταση τους ήταν πολύ άσχημη και οι ελληνικές επαναστατικές αρχές κατέβαλλαν προσπάθειες για την ανακούφιση τους.
«Αυτάς τας ημέρας ήλθον δύω φοραίς τα καράβια και εξεμβαρκάρησαν εδώ υπέρ τας δέκα χιλιάδας ψυχάς Κρήτας, οι οποίοι είναι γυμνοί και τετραχιλισμένοι»
γράφουν οι Δημογέροντες της Μονεμβασιάς στη Διοίκηση την 14η Απριλίου του 1824. «Μέρος εξ αυτών εδώ αρρωστά από την πείναν, εκεί άοικοι αποθνήσκουν από το ψύχος διά τη γυμνότητα των, και αλλού ημιθανείς διώκονται από τα κτήματα των εντοπίων, ή διότι δεν τους πληρώνουν ενοίκιον ή διότι είναι εις αυτήν την οικτράν κατάστασιν».
Μεγαλύτερος αριθμός προσφύγων κατέφυγε στις Κυκλάδες, αλλά και στην Κάρπαθο και την Κάσο (κυρίως από την ανατολική Κρήτη).
Στην Τήνο οι Κρήτες πρόσφυγες έτυχαν καλής υποδοχής, όμως στη Νάξο, την Πάρο, τη Σίφνο, τη Μήλο και την Ίο οι οπλοφόροι Κρήτες «επέφερον την αναρχίαν». Σε κάποια μάλιστα από αυτά τα νησιά «αι τοπικαί αρχαί είχον καταλυθή υπ’αυτών». Για τον λόγο αυτό η κυβέρνηση έστειλε στρατιωτική και ναυτική δύναμη η οποία περιπολούσε μεταξύ της Νάξου και της Πάρου διώχνοντας από τα νησιά τους… ταραξίες Κρήτες.
Κρήτες αντάρτες, Μάρτιος 1867 (πηγή: britishinterventionincrete.wordpress.com)
Στη δε Σίφνο, οι οπλοφόροι Σφακιανοί δημιούργησαν πολλά προβλήματα, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να διαμαρτυρηθούν με επιστολή τους τον Νοέμβριο του 1825 προς το Εκτελεστικό. Χαρακτηριστικά αναφέρουν ότι δέχτηκαν «τους εκείθεν φυγάδας και απάτριδας Σφακιανούς» που όμως «επιφέρουσι προς όλους τους κατοίκους της αυτής Νήσου τας μεγαλωτάτας βίας και τα πλέον ανυπόφορα δεινά και όσα ιστορία δεν δίδει εις φως ανθρώπου να έπαθον από τους πλέον σκληρούς και ανθρωποφάγους τυράννους… οι Σίφνιοι μόνοι κατήντησαν είλωτες, σκλάβοι και ανδράποδα των ευεργετηθέντων και ομόπιστων Σφακιανών».
Ιδιαίτερο πρόβλημα δημιουργούσαν οι Κρήτες που είχαν εγκατασταθεί στη Νάξο οπότε ο Κόχραν (αρχιναύαρχος του ελληνικού στόλου) τον Σεπτέμβριο του 1827 διέταξε «να φύγουν με τας φαμηλίας των και να πηγαίνουν ή εις Κρήτην ή εις Κάρπαθον» απαγορεύοντας τους να πλησιάζουν άλλο νησί του Αιγαίου και απειλώντας τους ότι θα συλληφθούν αν δεν αναχωρήσουν σε συγκεκριμένη ημερομηνία. Η διαταγή τοιχοκολλήθηκε, ορισμένες οικογένειες αναχώρησαν, άλλες όμως παρέμειναν και διαμαρτυρήθηκαν με επιστολή τους τον Μάρτιο του 1828 αναφέροντας:
«δεν ηλπίζαμεν ποτέ, ότι ήθελε μας ακολουθήσει τέτοιος διωγμός από τους αδελφούς μας Χριστιανούς […] Τόσον μίσος έχουν εις όλους (οι Ναξιώτες) ωσάν να είμεθα Τούρκοι ή Εβραίοι».
Οι ενέργειες του Καποδίστρια για την ανακούφιση των προσφύγων
Αμέσως μετά την άφιξη του στην Αίγινα τον Ιανουάριο του 1829, ο Ιωάννης Καποδίστριας ασχολήθηκε με την ανακούφιση των προσφύγων, μεγάλο μέρος των οποίων είχε συγκεντρωθεί στο Ναύπλιο. Οι πρώτες ενέργειες ήταν να καταρτιστούν κατάλογοι προσφύγουν και να ξεκινήσει η διανομή τροφίμων. Εξασφαλίστηκε η σίτιση 2.000 προσφύγων και επιχειρήθηκε η αποκατάσταση τους με την ίδρυση αγροτικών συνοικισμών στις «εθνικές γαίες». Ο πρώτος από αυτούς δημιουργήθηκε στα περίχωρα του Ναυπλίου, όπου στεγάστηκαν κυρίως Κρήτες και Μικρασιάτες πρόσφυγες που ως τότε ζούσαν σε παραπήγματα μέσα στην πόλη. Το όνομα του πρώτου αυτού προσφυγικού συνοικισμού ήταν «Πρόνοια».
1830: Το δεύτερο κύμα Κρητών προσφύγων
Μετά την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου το 1830 που άφηνε την Κρήτη έξω από τα όρια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, ξεκίνησε ένα νέο κύμα προσφύγων από το νησί προς την Ελλάδα.
Η Μήλος και η Ίος δέχτηκαν τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων το φθινόπωρο του 1830, ενώ μέρος τους κατευθύνθηκε προς το Ναύπλιο. Καθώς υπήρχε η πρότερη εμπειρία φιλοξενίας οπλοφόρων Κρητών προσφύγων έγινε προσπάθεια αφοπλισμού τους, όχι όμως με σπουδαία αποτελέσματα.
Κρήτες πρόσφυγες βρέθηκαν σε όλες σχεδόν τις κεντρικές και νότιες Κυκλάδες: Μήλο, Ίο, Σίφνο, Νάξο, Κίμωλο, Σύρο, Πάρο, Αμοργό. Οι περισσότεροι από αυτούς στη συνέχεια μετακινήθηκαν στην Πελοπόννησο (Αργολίδα και Μεσσηνία κυρίως, λιγότεροι σε Λακωνία και Κορινθία) και στα νησιά του Αργοσαρωνικού (Αίγινα και Πόρο).
Κυρίες των Αθηνών μοιράζουν συσσίτιο σε Κρήτες πρόσφυγες, Αθήνα 1897
Κάποιοι Κρήτες πρόσφυγες ληστεύτηκαν κατά τη μεταφορά τους στη Μονεμβασιά από τα πληρώματα ελληνικών πλοίων. Οι Υδραίοι και οι Σπετσιώτες που μετέφεραν με τα πλοία τους Κρήτες πρόσφυγες προς την Ελλάδα συχνά έκλεβαν τα πράγματα τους και απαιτούσαν πληρωμή για τη μεταφορά. Το αποτέλεσμα: όταν τα πλοία αυτά επέστρεψαν στα Σφακιά για να πάρουν κι άλλους πρόσφυγες οι Σφακιανοί «ετουφέκιζον αυτά».
Σε άλλες περιοχές οι Κρήτες πρόσφυγες έπεφταν θύματα των γηγενών, όπως συνέβη στη Μεσσηνία από τους Μανιάτες. Οι κακές συνθήκες διαβίωσης, η μεγάλη ένδεια και οι ασθένειες που έπληξαν τους Κρήτες πρόσφυγες στην Πελοπόννησο είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση της θνησιμότητας ανάμεσα τους. Μαρτυρίες τους: «Ζώμεν τόσον καιρόν με μόνον τα άγρια χόρτα της γης»
«Ό,τι και αν είχε ο καθ’εις από ρούχα και όπλα τα επώλησε… ήδη στερούμεθα και του επιουσίου άρτου»
Από την άλλη, στις Κυκλάδες, η κακή εντύπωση που είχαν αφήσει οι πρώτοι Κρήτες πρόσφυγες έκανε τους γηγενείς κατοίκους εχθρικούς στη νέα άφιξη και ανάγκασε τον Καποδίστρια να εκδώσει αυστηρές διαταγές με κυριότερη «να μην κατοικώσιν εις τας νήσους του Αιγαίου πελάγους».
Οι οπλοφόροι Κρήτες πρόσφυγες προέβαιναν συχνά σε «κακουργίες» και χαρακτηρίζονται ως «ολέθριος μάστιγξ». Έκλεβαν σιτηρά, έκαναν βιαιοπραγίες, λήστευαν, μέχρι που μάλιστα έπαιρναν στα χέρια τους την εξουσία παραγκωνίζοντας τις τοπικές αρχές (Κάρπαθος). Τελικά, οι αρχές θέλοντας να προσεταιριστούν τους ένοπλους Κρήτες – 4.000 σύμφωνα με τον Φρειδερίκο Τιρς- τους διόριζαν ως φρουρά στα νησιά και σε αποσπάσματα στην ηπειρωτική Ελλάδα. Παρόλα αυτά υπήρχαν απαιτήσεις για μεγαλύτερο αριθμό διορισμών ή καταβολή χρημάτων, οι οποίες σε ορισμένες περιπτώσεις ικανοποιήθηκαν από τον φόβο επιδείνωσης της κατάστασης.
Η αποκατάσταση των Κρητών προσφύγων
Η αποκατάσταση των Κρητών προσφύγων υπήρξε η πρώτη συστηματική στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Με ψήφισμα της 13ης Μαρτίου του 1831 παραχωρήθηκαν από την εθνική γη 10 έως 100 στρέμματα ανά οικογένεια και 8 φοίνικες ανά στρέμμα για να μπορέσουν να χτίσουν σπίτια. Αναζητήθηκαν «εθνικές γαίες» στην Αργολίδα, την Κορινθία και τη Μεσσηνία, ωστόσο στην Αργολίδα υπήρχαν αντιδράσεις από τους γηγενείς οι οποίοι προσπάθησαν να εμποδίσουν «τους δυστυχείς Κρήτας να καλλιεργήσουν την παραχωρηθείσαν προς αυτούς εθνική γη». Οι αντιδράσεις των γηγενών, ο εμφύλιος που ακολούθησε τη δολοφονία του Καποδίστρια, η έλλειψη χρημάτων για την κάλυψη των πρώτων αναγκών των αποίκων οδήγησαν στην αποτυχία των μέτρων. Και επιπλέον, όπως σημείωνε ο Υπουργός των Οικονομικών προς την Αντιβασιλεία το φθινόπωρο του 1833: οι Κρήτες ήταν στην πλειονότητα τους πολεμιστές, «εχθροί του αλετριού».
Επί Όθωνα το κράτος ασχολήθηκε συστηματικότερα με την αποκατάσταση των προσφύγων. Τους παραχωρήθηκαν εθνική γη, εργαλεία και ενίοτε μικρές οικίες. Ιδρύθηκαν οι συνοικισμοί Μινώα (Τολό) στην Αργολίδα και Νέα Κρήτη στη Μεσσηνία το 1834, ενώ επίσης Κρήτες εγκαταστάθηκαν και στον Αδάμαντα της Μήλου.
Οι Κρήτες πρόσφυγες του 1830 δεν ήταν βεβαίως οι τελευταίοι. Μετά το κίνημα των Μουρνιών (1833), κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1866-1869 αλλά και μετά τις σφαγές του 1897, νέοι πρόσφυγες από την Κρήτη κατέφυγαν στην ελεύθερη Ελλάδα. Για την περίθαλψη τους, όπως και άλλων προσφύγων από τη Θεσσαλία, την Ήπειρο , τη Μακεδονία, κινητοποιήθηκαν, μεταξύ άλλων, ιδιωτικοί φορείς και φιλανθρωπικά σωματεία.
***Ο Νίκος Ανδριώτης γεννήθηκε στο Ηράκλειο, ασχολείται με τις πληθυσμιακές μετακινήσεις και η διδακτορική διατριβή του έχει εκδοθεί από τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου το 2006 με τίτλο «Πληθυσμός και οικισμοί της ανατολικής Κρήτης ( 16ος –19ος αι.).