Το Χουμεριάκο το βλέπεις από την εθνική οδό, λίγο αφού έχεις αφήσει πίσω σου την Νεάπολη με κατεύθυνση προς τον Άγιο Νικόλαο. Σκαρφαλωμένο στους πρόποδες του βουνού Κατσόματος και χτισμένο πάνω σε τρεις λόφους φτιάχνει μια ανάγλυφη εικόνα – που γίνεται ακόμα πιο ωραία τη νύχτα με τα φωτάκια των σπιτιών του χωριού να σχηματίζουν μια «κορώνα». Είναι ένα από εκείνα τα χωριά που αξίζει να κάνεις μια παράκαμψη από την εθνική, να μπεις στη Νεάπολη και να πάρεις τον επαρχιακό δρόμο που περνάει μέσα από τους ελαιώνες του κάμπου του Μεραμπέλου για μία βόλτα στα στενά και στα μνημεία.
Αν και σήμερα είναι σχετικά άγνωστο, το Χουμεριάκο υπήρξε έδρα δήμου στον οποίο υπάγονταν πολλά χωριά και μετόχια της περιοχής. Πιο πίσω, στα χρόνια της Ενετοκρατίας ήταν το 3ο σε πληθυσμό χωριό της επαρχίας (μετά την Κριτσά και τη Νεάπολη) και μάλιστα έδρα τριών Νοταρίων (συμβολαιογράφων). Μόλις πενήντα χρόνια πριν, μας είπαν με καμάρι οι κάτοικοι του χωριού, το Χουμεριάκο είχε πάνω από 15 καφενεία (σχεδόν όσα και οι εκκλησίες του) αλλά και σωμαράδικο, σιδεράδικο, πέντε τσαγκάρικα, πέντε κρεοπωλεία, ράφτη, μπακάλικα και τρεις ενορίες.
Σήμερα συναντάς τα ίχνη όλων αυτών στις ξεθωριασμένες χειρόγραφες ταμπέλες που ανακαλύπτεις καθώς περπατάς στα γραφικά στενά του χωριού για να ξετρυπώσεις τις 17 παμπάλαιες εκκλησίες του χωριού, τις βρύσες και τα μνημεία του. Οι βρύσες έχουν ονόματα: ο Μαγατζές, η κρήνη του Αγίου Γεωργίου (του 1887 σύμφωνα με την ανάγλυφη επιγραφή), το Πηγαϊδούλι, η Πηγαϊδούλα…
Η παλιά αίγλη του χωριού φαίνεται ακόμα και σήμερα, στα σπίτια και τα παλιά μαγαζιά με την χαρακτηριστική, όμορφη λασιθιώτικη αρχιτεκτονική. Και αν κάτι μας έκανε πιο πολλή εντύπωση και από την Κουμπελίνα και την Ρομάνα Πορτέλα (βλ. παρακάτω) είναι η αγάπη των κατοίκων για το χωριό τους: έχουν σχεδόν κυριολεκτικά μοιράσει το χωριό σε ζώνες και το περιποιούνται με προσωπική δουλειά, καθαρίζοντας και γεμίζοντας τους δρόμους με γλάστρες με λουλούδια. Ο πολιτιστικός σύλλογος διοργανώνει εκδηλώσεις και ένα μεγάλο πανηγύρι στου Αγίου Παντελεήμονα, ενώ σύντομα θα καταγραφούν και οι ωραιότερες διαδρομές του χωριού και των πέριξ για τους επισκέπτες – ένας επιπλέον λόγος να ξαναπάμε σύντομα.
Ρομάνα Πορτέλα
Μπορεί η Ρομάνα Πορτέλα να φιγούραρε στην καταγραφή του Gerola με τα βενετσιάνικα μνημεία της Κρήτης, όμως σήμερα ελάχιστοι μη «χουμεριακιανοί» γνωρίζουν την ύπαρξη της. Η εντυπωσιακή αψιδωτή θύρα οδηγεί σε ένα πάλαι ποτέ βενετσιάνικο palazzo (αστική κατοικία) του 16ου – 17ου αιώνα. Βενετσιάνικη αρχιτεκτονική, οθωμανικές παρεμβάσεις και πανταχού παρούσα η εγκατάλειψη. Πίσω όμως από τους χορταριασμένους τοίχους και τις αδυσώπητες καταστροφές του χρόνου κρύβεται μια ωραία τοπική ιστορία που αγγίζει τα όρια του θρύλου…
Η Ρομάνα Πορτέλα φιγούραρε στην καταγραφή του Gerola με τα βενετσιάνικα μνημεία της Κρήτης. Εδώ γράφτηκε η ιστορία της Κριτσιωτοπούλας Ροδάνθης που σκότωσε τον Χουρσίτ Πασά
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας ζούσε εδώ ο Χουρσίτ Πασάς ο οποίος παντρεύτηκε – με το ζόρι- τη Ροδάνθη, μια Κριτσιωτοπούλα. Η ιστορία – όπως μας την διηγήθηκαν οι κάτοικοι του χωριού – έχει ως εξής: η Ροδάνθη ξεγέλασε τον Πασά ξαρματώνοντας τον και τότε τον έσφαξε στον ύπνο του. Έπειτα έφυγε στα βουνά και πήρε μέρος στους αγώνες των ανταρτών του Καπετάν Καζάνη κατά των Τούρκων. Έκτοτε λένε ότι «δεν στεριώνει άντρας» στο παλιό palazzo. Ελπίζουμε τουλάχιστον να στεριώσει σύντομα σαν αποκαταστημένο μνημείο…
Παναγιά η Κουμπελίνα
Ακόμα και αν δεν έχεις σκοπό να ανακαλύψεις και τις δεκαεννιά εκκλησίες του χωριού, τουλάχιστον κάνε ένα πέρασμα από την Παναγία την Κουμπελίνα. Το κύριο τμήμα της χρονολογείται στο τέλος του 11ου αιώνα με αρχές του 12ου, ενώ ο νάρθηκας είναι μεταγενέστερος, των χρόνων της Ενετοκρατίας (16ος αι.). Η Κουμπελίνα που είναι η μοναδική σωζόμενη εκκλησία στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο στην Ανατολική Κρήτη, έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με μνημεία της Κωνσταντινούπολης όπως τα τυφλά διπλά αψιδώματα στους εξωτερικούς τοίχους και την εναλλαγή πελεκητών λίθων και πλίνθων στα τόξα. Ευτυχώς τουλάχιστον αυτό το μνημείο έχει αποκατασταθεί πρόσφατα από την 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Στη μεγάλη πλατεία μπροστά από την Κουμπελίνα γίνεται κάθε χρόνο, στις 26 Ιουλίου παραμονή του Αγίου Παντελεήμονα μεγάλο πανηγύρι με παραδοσιακά εδέσματα. Ραντεβού εκεί ;-)