Δεν ανήκει στα πιο «διάσημα» χωριά της Κρήτης, δεν αναφέρεται στους mainstream τουριστικούς οδηγούς και ακόμα και οι ντόπιοι αγνοούν τους «θησαυρούς» και τους θρύλους του. Ο Άγιος Θωμάς Μονοφατσίου είναι μια «λαξευτή πολιτεία» η ιστορία της οποίας χάνεται πίσω στους προϊστορικούς χρόνους αλλά τα μυστήρια της παραμένουν ζωντανά μέχρι και σήμερα και προκαλούν τη φαντασία του επισκέπτη.
Λαξευτή, γιατί; Θα το καταλάβεις μόλις ανηφορίσεις στη θέση «Γριά Μάντρα» νότια του οικισμού και αφού προσπεράσεις το άγαλμα του Λόγιου βρεθείς σε ένα χώρο που οι γεωφυσικές μεταβολές προίκισαν με πελώριους, απόκοσμους βράχους. Στους βράχους αυτούς είναι λαξευμένοι συνολικά 6 τάφοι – που μοιάζουν εκπληκτικά με τα λαξεύματα στις διάσημες σπηλιές των Ματάλων – και η ενημερωτική πινακίδα σε πληροφορεί ότι είναι «ρωμαϊκοί». Στην πραγματικότητα όμως είναι πολύ προγενέστεροι. Τα λαξεύματα αυτά πάνε πίσω στα προϊστορικά χρόνια και μάλλον αρχικά χρησίμευσαν ως χώροι κατοικίας!
Μπαίνοντας στα ενδότερα του χωριού θα δεις το υπέροχο δημοτικό σχολείο του 1912, τη μεγαλόπρεπη τρίκλιτη εκκλησία του Αγίου Θωμά (τα δύο κλίτη χρονολογούνται στον 10ο αι., το τρίτο και ο πρόναος στον 14ο αι.) αλλά τη ματιά σου τραβάει ο… Καβαλάρης. Τρυπώνοντας στα δαιδαλώδη στενά του χωριού θα ανακαλύψεις κι άλλες πανάρχαιες εκκλησίες φωλιασμένες σχεδόν μέσα στους βράχους – όπως ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στη νότια ρίζα του Καβαλάρη, που ναι μεν χρονολογείται στον 12ο αι. αλλά τα εμφανή προχριστιανικά λαξεύματα προδίδουν ακόμα μεγαλύτερη ιστορία…
Ο Καβαλάρης
Ο Καβαλάρης είναι μάλλον το σήμα κατατεθέν του χωριού, δυο πελώριοι βράχοι που στηρίζουν έναν τρίτο, λες και τους τοποθέτησε σε αυτή τη θέση ένα πανάρχαιο υπερφυσικό χέρι. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ένα μεγάλο πλήθος λαξευμάτων στους βράχους δίνουν περαιτέρω τροφή στη φαντασία σου. Από εκεί συνεχίζεις στα σκαλιά που σε οδηγούν στο νεκροταφείο του χωριού, εκεί που άλλοτε ήταν η Ακρόπολη της αρχαίας πολιτείας (και πιθανότατα υπήρξε φρούριο των βυζαντινών χρόνων). Λίγα τμήματα τοίχων και ίχνη δεξαμενής νερού είναι εκεί για να σου επιβεβαιώσουν πως «κάτι υπήρχε εδώ». Η θέα είναι μοναδική και φτάνει από τη Ντία ως τον Γιούχτα.
Ο ναός του Πρίγκηπα των Ινδιών
Τα μυστηριώδη μνημεία δεν τελειώνουν εδώ. Προχωρώντας με ανατολική κατεύθυνση αφήνοντας πίσω σου το χωριό, συναντάς τα σκαλιά που οδηγούν στον λαξευτό ναό του Αγίου Ιωάσαφ, ενός Αγίου με καταγωγή από την Ινδία. Εδώ ο μύθος μπλέκεται με την ιστορία: ο Ιωάσαφ λέγεται ότι ήταν γιος του βασιλιά των Ινδιών Αβεννήρ, μυήθηκε στον χριστιανισμό, παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα του και έγινε μοναχός στην έρημο. Μια ιστορία που θυμίζει λίγο αυτή του Μικρού Βούδα. Ο Ινδός Bothisattva στα αραβικά ονομάστηκε Budasaf που παραφράστηκε σε Jodasaf, για να φτάσουμε στο Ιωάσαφ. Η λατρεία του Ιωάσαφ - άγνωστο πώς - έφτασε στον Άγιο Θωμά πολλούς αιώνες πριν. Το σίγουρο είναι ότι κάποια στιγμή ξεχάστηκε τόσο ο ίδιος ο Άγιος όσο και ο αλλόκοτος ναός του που είναι λαξευμένος μέσα σε έναν πελώριο βράχο, με εσωτερικό ύψος που φτάνει τα 3.5 μέτρα. Θάφτηκε κάτω από το χώμα και τα πρόσφατα χρόνια βγήκε στο φως (μετά από πληροφορίες για την ύπαρξη του που βρέθηκαν στο Άγιο Όρος) αποκαταστάθηκε και γιορτάζει στις 26 Αυγούστου.
Το ιερό της Δήμητρας και της Περσεφόνης, η Κερά Σπηλιώτισσα και η τρύπα του Άδη
Ο Άγιος Θωμάς είναι θα λέγαμε κάτι σαν «θεματικό πάρκο» για τους φαν των μεταφυσικών θεωριών αλλά και του παγανισμού. Λίγο πιο κάτω από το ναό του Ιωάσαφ συναντάς τον επίσης λαξευτό ναό της Κεράς Σπηλιώτισσας που είναι αφιερωμένος στην Παναγία. Όμως η χριστιανική λατρεία απλώς εγκαταστάθηκε στο χώρο όπου από τα προϊστορικά χρόνια υπήρχε Ιερό. Μπαίνοντας στον χώρο θα παρατηρήσεις τα λαξεύματα που έγιναν για να εξυπηρετήσουν λατρευτικούς σκοπούς και βέβαια την «τσιμεντωμένη» πλέον Τρύπα του Άδη!
Εδώ αρχίζουν και πάλι οι θρύλοι: λέγεται ότι η τρύπα αυτή οδηγούσε στον Άδη και για το λόγο αυτό μέχρι και τα πολύ πρόσφατα χρόνια οι ντόπιοι έριχναν μέσα αφιερώματα ή προσφιλή αντικείμενα των νεκρών. Τα μεσάνυχτα ακουγόταν «απευθείας» από τον Άδη ο ήχος μιας χρυσής κοπέλας που ύφαινε σε χρυσό τελάρο ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή, της χρυσής γουρούνας με τα 12 χρυσά γουρουνάκια. Εδώ λέγεται επίσης ότι βρίσκεται το «κέντρο της Κρήτης». Το σίγουρο είναι ότι σε μια νεκρόπολη όπως ο Άγιος Θωμάς, η είσοδος του Άδη βρήκε το πιο ταιριαστό της μέρος! Κατά κάποιο τρόπο, αυτή η παράδοση συνεχίζεται αν σκεφτείς ότι ο ναός γιορτάζει την Τρίτη του Πάσχα και μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα εδώ γίνονταν μνημόσυνα με πασχαλινά γλυκά για τους νεκρούς!
ΘΕΑΙΣ ΔΗΜΗΤΡΙ ΚΑΙ ΚΟΡΗ ΛΑΡΚΙΑ ΑΡΤΕΜΕΙΣ ΕΚ ΤΩΝ ΙΔΙΩΝ
Μπορεί να μην καταλαβαίνεις το πλήρες νόημα, «αναγνωρίζεις» όμως τη θεά Δήμητρα και την κόρη της (Περσεφόνη). Είναι η αφιερωματική επιγραφή που με δέος θα δεις χαραγμένη στον βράχο λίγα μέτρα ανατολικά της Κεράς Σπηλιώτισσας. Χρονολογείται στον 1ο μ.Χ. αιώνα, στα ρωμαϊκά δηλαδή χρόνια και μαρτυρά ότι εδώ βρισκόταν το Ιερό των Χθονίων Θεοτήτων. Μέρος του ιερού ήταν η Κερά Σπηλιώτισσα που μόλις επισκέφτηκες, οι άλλοι δύο λαξευμένοι χώροι στα δυτικά της και οι άλλοι δύο ακριβώς απέναντι από την επιγραφή που αποτελούνται από δύο πολύ μεγάλες αίθουσες (διάσχισε το δρόμο και ανακάλυψε τους, αξίζει!). Φαίνονται επίσης πάνω από την επιγραφή οι τρύπες πάκτωσης όπου έμπαιναν δοκάρια, μάλλον για το σχηματισμό ενός τεχνητού σπηλαίου για τις τελετουργικές ανάγκες του ιερού. Δυστυχώς με τη διάνοιξη του δρόμου που οδηγεί στο γειτονικό ερειπωμένο οικισμό των Αργαθιών, καταστράφηκαν κι άλλοι βράχοι του ιερού.
Οι Χθόνιες Θεότητες λατρεύονταν σε αυτό το χώρο και για τις τελετουργικές ανάγκες χρησιμοποιούνταν δύο παρακείμενες πηγές, η πηγή των Παγανιανών και η πηγή Περουζέ (που όμως έχει μπαζωθεί πια). Αν και δεν έχουν διασωθεί πολλές πληροφορίες, θεωρείται ότι εδώ βρισκόταν ένα από τα σημαντικότερα λατρευτικά κέντρα της Κρήτης, κάποιοι μάλιστα λένε ότι εδώ ήταν η αρχαία Πάννονα που αναφέρει ο Πτολεμαίος – κάτι που ωστόσο είναι δύσκολο να επιβεβαιωθεί. Το σίγουρο είναι ότι η λατρευτική παράδοση συνεχίζεται εδώ και πολλούς αιώνες, και μετά την έλευση του χριστιανισμού, αφού η ευρύτερη περιοχή του Αγίου Θωμά λέγεται ότι είχε 38 εκκλησίες (μόνο ο οικισμός σήμερα έχει 15).
Κάτι το «ιερό» έχει αυτό το μέρος με τους πελώριους βράχους και την υπέροχη θέα στο Μαλεβίζι και το θεριό του Δία που κείτεται στη θάλασσα στο βάθος…
*Πολλές από τις πληροφορίες για την ιστορία του Αγίου Θωμά και τα μνημεία του αντλήσαμε από το βιβλίο του αη-θωμιανού κ. Κωστή Βασιλάκη, με τίτλο «Αγιος Θωμάς: από τα εκκλησάκια του 21ου αι. στο Ιερό των Χθονίων Θεοτήτων». Από αυτόν δανειστήκαμε και τον όρο «λαξευτή πολιτεία». Το βιβλίο μπορείτε να το βρείτε στα βιβλιοπωλεία Γεωργαντωνάκη ((Λ. 62 Μαρτύρων 46 & Καρτερού 48) στο Ηράκλειο και στο βιβλιοπωλείο της Μαρίας Φανουράκη στην Αγία Βαρβάρα. Τη φιλολογική επιμέλεια έκανε ο Στέλιος Σκιάθος, το σχεδιασμό των χαρτών ο Σπύρος Σταρίδας και το προλόγισμα ο Θεοχάρης Δετοράκης.