Ιτέα, Ιτιά, Εθιά. Χωριό με όνομα φυτωνυμικής προέλευσης, όπως τόσα άλλα χωριά της Κρήτης. Οι θρύλοι λένε για ένα μεγάλο δέντρο με πελώρια κλαδιά που πρόσφερε τον ίσκιο του σε ντόπιους και περαστικούς – και κάτω από τη φυλλωσιά του στήνονταν φαγοπότια και γλέντια. Σήμερα δεν θα βρεις τα ίχνη του θρυλικού αυτού δέντρου, παίρνοντας όμως τον ανηφορικό δρόμο που σκαρφαλώνει στο γυμνό πέτρινο βουνό πάνω από το Ροτάσι, η ματιά σου θα πέσει πρώτα στα νεαρά καταπράσινα πεύκα που αλλάζουν απότομα το τοπίο καθώς φτάνεις στην είσοδο του χωριού.
Αφήνεις το αυτοκίνητο και περπατάς. Γειτονιές ολόκληρες με ερειπωμένα σπίτια, με καμάρες πέτρινες και παραστιές χορταριασμένες, με καλντερίμια και τοίχους με πέτρες καλοπελεκημένες, με καμινάδες άλλοτε χιλιοκαπνισμένες και τώρα ετοιμόρροπες. Κάπου εδώ λες σταμάτησε ο χρόνος, και στο επιβεβαιώνει ο γαϊδαράκος που βρίσκεται πιο κει δεμένος περιμένοντας την κυρά του να μαζέψει τα ζαρζαβατικά από το μικρό κηπούλι. Κι έπειτα λίγο παρακάτω αυλές ολάνθιστες και παραθυρόφυλλα ανοιχτά κι η ζωή στο χωριό συνεχίζεται, έστω για τους λίγους ηλικιωμένους του κατοίκους.
Την Εθιά αναφέρει ώς Etea ο Barozzi το 1577, ως Ettea με 46 κατοίκους ο Καστροφύλακας το 1583, ενώ στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 καταγράφεται ως Ethia με 10 χριστιανικές και 5 τουρκικές οικογένειες. Η καταγωγή των Εθιανών απλώνεται σε όλο το νησί: από τη Μεσσαρά ως τα Ανώγεια, κι από τους Κομιτάδες Σφακίων ως το Ψυχρό Λασιθίου, από το Φουρνοφάραγγο ως τους Λάκκους Χανίων. Άλλοι ήρθαν ως εδώ για να ξεχειμωνιάσουν τα πρόβατα τους – και τελικά έμειναν μόνιμα, άλλοι για να γλιτώσουν από τα χέρια των Τούρκων, άλλοι μετά από κάποιο φονικό για να χαθούν τα ίχνη τους και να αποφευχθεί η βεντέτα. Και κατά τα άλλα: γυρολόγοι, δάσκαλοι, βοσκοί. Το χωριό παρήγαγε λάδι, σουλτανίνα και κτηνοτροφικά προϊόντα και ήταν μάλλον αυτάρκες, ώσπου μάλιστα τη δεκαετία του ’40 είχε σχεδόν 500 κατοίκους.
Γειτονιές ολόκληρες με ερειπωμένα σπίτια, με καμάρες πέτρινες και παραστιές χορταριασμένες, με καλντερίμια και τοίχους με πέτρες καλοπελεκημένες, με καμινάδες άλλοτε χιλιοκαπνισμένες και τώρα ετοιμόρροπες. Κάπου εδώ λες και σταμάτησε ο χρόνος...
Πάρε το δρόμο για την Παναγιά (του 1909) και τον Προφήτη Ηλία, που χτίστηκε το 1874 -σύμφωνα με τον τοπικό θρύλο- μέσα σε μία μόνο μέρα. Η άδεια του Πασά ήταν ρητή και κατηγορηματική: οι χριστιανοί είχαν περιθώριο να χτίσουν την εκκλησία από το ξημέρωμα ως το ηλιοβασίλεμα. Στο τέλος βέβαια, σύμφωνα με τον ίδιο θρύλο, ακόμα κι οι ίδιοι οι Τούρκοι που επέβλεπαν τη διαδικασία συγκινημένοι από την υπερπροσπάθεια των χριστιανών έβαλαν κι αυτοί ένα χεράκι για να ολοκληρωθεί. Εκτός από το παμπάλαιο ξυλόγλυπτο τέμπλο του Προφήτη Ηλία, και τις ιδιαίτερες εικόνες αγίων στην Παναγιά, και στους δύο ναούς έχεις επιπλέον κίνητρο να ανηφορίσεις για να δεις την θέα στο χωριό από ψηλά αλλά και τις γύρω κορυφές.
Η κατάληξη της βόλτας σου είναι βέβαια στο παραδοσιακό καφενείο του χωριού. Ο καφετζής με σαρίκι και στιβάνια, φυσιογνωμία 100% κρητική, βγαλμένη από άλλες εποχές και η εσωτερική διακόσμηση του καφενείου άκρως παραδοσιακή, με υφαντά και κρητικά αντικείμενα. Καλές ρακοποσίες – αλλά με το μαλακό, γιατί σε περιμένουν κι οι στροφές της καθόδου!
* Δείτε το πολύ συγκινητικό μίνι ντοκιμαντέρ για την Εθιά, "Το Παλατάκι των Αορίων" του Βασίλη Παναγιωτακόπουλου, που κέρδισε το 1ο βραβείο στον 1ο Διαγωνισμό Ταινιών Τεκμηρίωσης για το Περιβάλλον και την Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών, του Ιδρύματος Ανάπτυξης του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. του Ε.Μ.Π.